درخت پسته که بر اساس شواهد خاستگاه آن فلات ایران است، به‌عنوان یکی از آجیل‌های محبوب در جهان شناخته می‌شود و نام آن در اقصی نقاط دنیا به‌همین شکل باقی مانده است. درخت پسته با سابقه‌ای چند هزار ساله در ایران، از دیرباز یکی از محصولات مهم سرزمینمان نام گرفته است. به‌خصوص با توجه به فوایدی که برای سلامت بدن دارد، که در مقاله قبل اشاره کردیم.
در این مقاله به بررسی تاریخچه کشت پسته در کشورمان، خواستگاه و منشأ آن و جایگاهش در تجارت‌های قدیم می‌پردازیم، پس همراهمان باشید.
تاریخچه پسته در ایران
تاریخچه کشت پسته در ایران به عصر حجر باز می‌گردد، به‌طوریکه قطعه چوب نیمه سوخته‌ای از درخت این میوه در اطراف شهرستان فسا کشف شده است که قدمت آن به حدود هزار سال پیش می‌رسد. موزه پارس در استان فارس، میزبان قدیمی‌ترین اثر از پسته در جهان است که نشان از قدمت دیرینه این میوه مغذی در ایران دارد.
ایرانیان باستان از دیرباز به خواص مفید پسته، از جمله خون‌سازی و هوش‌افزایی پی برده بودند و از آن در رژیم غذایی خود استفاده می‌کردند. بر اساس شواهد تاریخی، زادگاه اصلی درخت پسته به شمال شرق قلمرو فرهنگی ایران، سرزمینی که در گذشته پارت و سپس خراسان نامیده می‌شد و امروزه بخش‌هایی از آن در افغانستان و ترکمنستان قرار دارد، بر می‌گردد. انتقال درختان پسته به سایر مناطق پسته خیز ایران و دیگر نقاط جهان برای کشت و پرورش، بعد از ظهور اسلام انجام شده است. امروزه این میوه علاوه‌بر استان‌های کرمان، سمنان و استان مرکزی، در سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، مرکزی، اصفهان، قزوین و تهران نیز به مقدار زیادی کشت می‌شود.
خواستگاه و منشا پسته در جهان
طبق شواهد و تاریخچه درخت پسته در جهان در اوایل قرن بیستم، دو امپراتوری قدرتمند شوروی و انگلستان به‌عنوان بزرگترین مشتریان پسته ایران شناخته می‌شدند. به نحوی که حدود ۸۰ تا ۹۰ درصد از صادرات پسته ایران به این دو کشور اختصاص داشت. پس از آن، امپراتوری عثمانی و آلمان نیز مقادیری پسته و بادام از کشورمان وارد می‌کردند. تاریخچه کشت پسته در کشورهای مختلف به شکل زیر است.
- پسته در ایالت کالیفرنیای آمریکا: در اواسط دهه نخست قرن نوزدهم میلادی، پسته برای اولین بار به آمریکا راه یافت. مهاجران خاورمیانه‌ای که به نیویورک آمده بودند، از اولین مشتریان جدی این آجیل خوشمزه بودند. اما رابطه آمریکا با پسته در سال ۱۹۰۴ میلادی عمیق‌تر شد، زمانی که این محصول را برای اولین بار در خاک این سرزمین کاشتند.
در آن زمان، ایران به‌عنوان پیشرو بی‌رقیب در تولید پسته در جهان شناخته می‌شد. اما این تسلط بی‌رقیب، بعد از سال ۱۹۲۴ با سفر گیاه‌شناس آمریکایی به نام «ویلیام وایت هوس» به کشورمان برای جمع‌آوری بذرهای مختلف پسته تغییر کرد.
- پسته در چین: سابقه ورود پسته به چین به دوران باستان و جاده ابریشم باز می‌گردد. در آن زمان، کاروان‌های تجاری پسته را از ایران به چین حمل می‌کردند. این محصول به دلیل طعم و خواص مغذی خود مورد استقبال مردم چین قرار گرفت و به‌تدریج به‌عنوان یک کالای لوکس در این کشور شناخته شد.
در دوران معاصر، تجارت پسته بین ایران و چین افزایش یافته است. امروزه ایران بزرگترین صادرکننده پسته به این کشور است و سالانه حدود ۶۳ میلیون یورو از این محصول را به آن‌جا صادر می‌کند. پسته ایرانی به‌دلیل کیفیت بالا و طعم منحصربه‌فرد خود، از محبوبیت بالایی نزد مردم چین برخوردار است.
- پسته در روسیه: سابقه تجارت پسته بین ایران و روسیه به دوران صفویان بر می‌گردد. در آن زمان، این میوه از طریق دریای خزر و مسیر زمینی به روسیه صادر می‌شد. امروزه ایران بزرگترین صادرکننده پسته به این کشور محسوب می‌شود، به‌نحوی که در سال ۲۰۲۲ حدود ۳۰ هزار تن پسته به آن‌جا صادر کرده است.
- پسته در انگلستان: با توجه به سابقه تجارت بین ایران و انگلستان، پسته در قرن‌های گذشته از طریق مستعمراتی چون هند به این کشور راه یافته است. امروزه پسته به‌عنوان یک آجیل محبوب در انگلستان شناخته می‌شود و در صنایع مختلف مانند شیرینی‌پزی بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد.
اولین مکان هایی که پسته را کاشتند
جنگل‌های وحشی و درخت خودروی پسته در شمال شرق ایران، در منطقه سرخس و مناطق جنوبی آن تا زودآباد تربت جام، از سابقه‌ای دیرینه و باستانی برخوردار هستند. بر اساس شواهد موجود و تاریخچه کشت پسته در جهان، این درخت حدود ۳ تا ۴ هزار سال پیش در ایران اهلی شده و برای کشت و برداشت آماده شده است. پس از ایران، این درخت به سایر نقاط جهان به‌خصوص کشورهای حاشیه دریای مدیترانه منتقل شده است.
در بین فرضیه‌هایی که درباره تاریخچه کشت پسته و منشأ درختان پسته مطرح گردیده، علاوه‌بر ایران از کشورهای افغانستان و ترکمنستان نیز یاد شده است. مناطق سرخس، گرگان، قم و ردوس از جمله اولین مکان‌های پسته‌خیز کشورمان به‌شمار می‌روند. همچنین تاریخچه پسته در ایران نشان می‌دهد که کشت این محصول از ۱۵۰۰ سال پیش در مناطقی مانند قزوین، سمنان، جیرفت و دامغان نیز رواج داشته است.
جایگاه پسته در تجارت های قدیم
حدود ۲۰۰ سال است که مازاد پسته مصرفی در ایران به سایر کشورها صادر می‌شود. در آن زمان، بخش عمده پسته صادراتی ایران از مناطقی مانند قزوین، دامغان، خراسان، یزد و اصفهان تامین شده و بیشتر به روسیه صادر می‌شد. با افزایش تولید پسته در مناطق پسته‌خیز کرمان، مازاد این محصول از طریق بندرعباس به انگلستان و مستعمره‌های آن (هندوستان، عمان، مسقط) و سپس بین‌النهرین (عراق امروزی) صادر می‌شد. پسته صادراتی ایران به روسیه از مناطق پسته‌خیز شمالی کشور (دامغان، قزوین و خراسان و گاه یزد و اصفهان) تأمین می‌شد، در حالیکه محصول صادراتی به انگلستان و مستعمره‌های آن از کرمان و یزد برداشت می‌شدند.
در پایان چند سوال متداول را باهم ببینیم:
تاریخچه کشت پسته به چه زمانی بر می‌گردد؟
شواهد نشان می‌دهد که پسته از حدود 4000 سال پیش در ایران کشت می‌شده است.
منشا پسته کجاست؟
منشا پسته به احتمال زیاد آسیای مرکزی است اما امروزه در بسیاری از نقاط جهان از جمله ایران، آمریکا، چین، ایتالیا و اسپانیا کشت می‌شود.
چگونه پسته به سایر نقاط جهان راه یافت؟
پسته از ایران از طریق راه ابریشم به سایر نقاط جهان راه یافت.
امروزه پسته چه جایگاهی در تجارت جهانی دارد؟
امروزه پسته یکی از محصولات مهم صادراتی ایران است و در سراسر جهان به‌عنوان یک خوراکی محبوب و مغذی شناخته می‌شود.
