قدمت رویش پسته در ایران
قدمت رویش پسته در سرزمین ایران به سه تا چهار هزار سال پیش می‌رسد و در دایره‌المعارف بریتانیا و برهان قاطع نیز، ایران به عنوان خاستگاه بومی پسته معرفی شده است. آن طور که منابع و مستندات تاریخی روایت می‌کنند، این محصول بومی نواحی سغد و خراسان است که تا زمان هخامنشیان سایر ملل از آن اطلاعی نداشته‌اند. پروفسور گیرشمن در کتاب «ایران از آغاز تا اسلام» به این نکته اشاره می‌کند که اولین درختان پسته، نخستین بار در عصر هخامنشیان از ایران به حلب برده شده‌اند.
«محمد حسن ابریشمی» مولف کتاب «پسته ایرانی» که جایزه کتاب سال ۱۳۷۳ را از آن خود کرده است درباره مبداء رویش پسته می‌گوید: «سرزمینی که بعدها پارت و سپس خراسان نام گرفت، رویشگاه اصلی و اولیه درختان پسته است. حد غربی دامنه رویش این درختان تا نواحی نیشابور و حد شرقی آن تا نواحی بلخ و در دو سوی جیحون بوده است. مستندات نشان می‌دهد که درختان پسته در عصر هخامنشیان خودرو بوده و اهلی نشده بودند و به جز محدوده فوق‌الذکر، درخت پسته در هیچ جا وجود نداشته است. بنابراین از دوران باستان، پسته صادراتی ایران منحصرا از قلمرو فوق صادر می‌شده است.» او مستند تاریخی اظهارات گیرشمن درباره انتقال پسته به حلب یا نواحی ساحلی مدیترانه را نمی‌داند، با این حال می‌گوید: «اگر هم هخامنشیان، پسته را به آن نواحی برده‌اند، این پسته محصول سرزمین پارت بوده که در قلمرو آنها قرار داشته و به عنوان یک خوراکی مطبوع و نیروبخش مصرف می‌شده است.»
در ایران عصر ساسانی، پسته در زمره کالاهای مهمی قرار گرفت که به چین صادر می‌شد. در این دوره از تاریخ، پسته به عنوان خوراکی‌ای مطبوع و به شکل بریان یا بوداده به کار می‌رفت. همچنین در برخی شیرینی‌ها از بادام، پسته و گردو استفاده می شد. شیرینی‌هایی که بعداً در زبان عربی لوزینه و جوزینه نامیده شدند. متنی از دوره ساسانی به زبان پهلوی به‌جای مانده که در آن به پسته گرگانی که در آن روزگار شهرتی داشته اشاره شده است.
«قم»، قدیمی‌ترین منطقه کشت درختان پسته
در «بندهش» که متنی به زبان پهلوی ساسانی است فهرستی طولانی از انواع میوه‌ها ارائه شده که بر حسب موضوعات خاصی طبقه بندی شده‌اند. مثلاً میوه‌ها را بر حسب اینکه کدام قسمت آن خوراکی باشد تفکیک کرده که پسته با انواعی از میوه ها از این قرار طبقه‌بندی شده است: «…..دیگر گونه آن است که درون را شاید خوردن و برون را نشاید خوردن مانند گردو و بادام، انار و نارگیل و فندق و شاه بلوط و درخت گرگانی که پسته نیز خوانند.»
ابریشمی، معتقد است که پرورش درختان پسته در نواحی غربی خراسان انجام می‌شده است. به نظر او انتقال درختان پسته به سایر نواحی پسته‌خیز ایران و سایر مناطق جهان بعد از ظهور اسلام و فتح ایران به دست مسلمانان صورت گرفته است که در این میان شهر «قم» قدیمی‌ترین منطقه‌ای است که درختان پسته به آن جا وارد شده و سابقه کاشت پسته در آن به نیمه قرن اول هجری قمری می‌رسد.
گونه‌های پسته
امروزه گونه‌های متنوعی از پسته در جهان کشت می‌شود. از گونه های جنس Pistacia (تنها) P.vera (پسته اهلی) P.khinjuk (چاتلانقوش، کسور، گلخونک یا خنجک) و P.mutic (بنه) در ایران تولید می‌شود. چاتلانقوش و بنه پایه‌های مناسبی برای پیوند درختان پسته اهلی به شمار می‌روند.
P.vera در بین گونه‌های فوق، تنها درختی است که به صورت اهلی درآمده و نوع وحشی آن نیز در جنگل‌های سرخس واقع در منطقه مرزی شمال شرقی کشور یافت می‌شود.
خواص پسته
پسته گرم و خشک است و برای افراد گرم مزاج مضر است. به عنوان متعادل کننده آن از سکنجبین نام برده شده است. علاوه بر آن بسیار مقوی و دارای ویتامین های ب یک، ب دو، ب شش، ویتامین E است.
پسته املاح معدنی هم دارد و در تقویت قوای جسمی و جنسی و سلول‌های مغزی مؤثر است، به اضافه اینکه در پسته مقدار قابل توجهی آهن وجود دارد و با داشتن مواد دیگری چون پتاسیم ، منیزیم تأمین کننده احتیاجات بدن و خون است.
صادرات پسته
پسته به عنوان یک محصول استراتژیک جایگاه خاصی میان تولیدات ایرانی داراست و پس از فرش یکی از مهم‌ترین اقلام صادرات غیرنفتی کشور است. در شرایط کنونی حدود ۵۵ درصد از تولید و بیش از ۶۰ درصد از صادرات جهانی پسته در اختیار کشور ما بوده و درآمد ارزی حاصل از صادرات پسته به بیش از ۴۰۰ میلیون دلار در سال بالغ می‌شود.
